Geef lokale bestuurders minder geld, dan kan er ook minder fout gaan

Geef lokale bestuurders minder geld, dan kan er ook minder fout gaan

(gepubliceerd op 16 oktober 2015)

Kijken in het financiële brein van locale bestuurders en ambtenaren

Belangwekkende CPB notitie

Al een tijdje terug, op 27 augustus 2015, verscheen een belangwekkende notitie van het Centraal Planbureau (CPB). Deze notitie verkent hoe gemeenten in de praktijk met hun geld omgaan. Daartoe zijn wethouders en ambtenaren van dertien Nederlandse gemeenten geïnterviewd. De interviews behelzen een breed een scala aan onderwerpen die te maken hebben met gemeentelijke financiën. Het betreft een gezamenlijk onderzoek van het CPB en het Centrum voor Onderzoek van de Economie van de Lagere Overheden (COELO).

Anoniem

Het onderzoek is anoniem, dus we weten helaas niet welke gemeenten het betreft. Wel lezen we dat het zowel gemeenten betreft die geconfronteerd worden met financiële meevallers (verkoop aandelen energiebedrijven) en/of financiële tegenvallers (afboeken grondposities). Zouden Leeuwarden en Heerenveen erbij zitten? We weten het niet.

Proposities en disclaimer

Uit de interviews vloeien tien proposities voort. Deze proposities zijn geen eindoordelen. Dit komt doordat de steekproef van gemeenten niet per se representatief is voor alle Nederlandse gemeenten. Maar ook doordat antwoorden bij interviews – hoe oprecht ook – niet altijd een juiste weergave bieden van de beweegredenen van de gesprekspartners. Dit onderzoek levert daarom vooral een aantal interessante stellingen die uitnodigen tot verdere uitwerking en empirische toetsing. Wat komt er nu uit het onderzoek? Lees vooral verder want het is één groot feest van herkenning. U kunt zo eigen voorbeelden en diverse artikelen van liwwadders.nl plaatsen in het kader van de 10 proposities, die we punt voor punt voorzien van onze toelichting en commentaar.

1. Doelmatigheid ontstaat door krapte; in goede tijden ontstaat vet op de botten

Wij zijn groot voorstander van doelmatig werken, immers hetzelfde doen met minder middelen is altijd goed. Dan kunnen de belastingen omlaag en is er meer private koopkracht. Uit het onderzoek blijkt dat pas als gemeenten de beschikking hebben over minder geld, ze hun eigen organisatie kritisch gaan bekijken en doelmatiger gaan werken. Net als uw eigen huishoudbeurs: als u krap zit, word je creatiever en kritischer met uw eigen geld. Indien de gemeente ruim bij kas zit, dan ligt verspilling op de loer. Ook risicovol is dat bepaalde locale politici de perceptie hebben er financieel goed voor te staan terwijl dat niet zo is of op termijn zo maar kan veranderen en onderwijl wel doorgaan met ‘investeren’ in van alles en nog wat.

Zo lazen we dat burgemeester Ferd Crone, tijdens het Prinsjesdagontbijt, de begroting van Leeuwarden solide noemde terwijl enkele dagen later de Rekenkamer rapporteert over forse risico’s op de grondposities in de Zuidlanden. Over de risico’s in de Zuidlanden en, minstens zo interessant, de problemen met Blitsaerd schreven wij al voor het verschijnen van het rapport van de Rekenkamer. Ook lazen wij recent over tegenvallers bij de decentralisatie van de zorg. Als het op deze dossiers allemaal tegenzit, dan verschrompelt het eigen vermogen van de gemeente Leeuwarden (eind 2014 EUR 75 miljoen). Waarom doet hij dat? Crone die er prat op gaat econoom te zijn. Hij zou beter moeten weten.

2. Gemeenten dichten gaten in de begroting in deze volgorde: a. Doelmatigheidsslagen; b. Versobering van het dienstenpakket; c. Lastenverzwaring

Doelmatigheid is met name bewerkstelligd door personeelsinkrimping. Dat scheelt 1 op 1 kosten zult u zeggen maar in gemeenteland is dat niet het hele verhaal. Intergemeentelijke samenwerkingsverbanden zijn sterk opkomst, bijvoorbeeld voor ICT, vergunningen (FUMO in Friesland), etc. Overtollig personeel wordt zo vaak geplaatst in deze samenwerkingsverbanden en het is dus maar de vraag of het kostenniveau overall recht evenredig daalt.

Versobering raakt de burgers, want hun gemeente biedt ze minder aan of ze moeten er meer voor betalen. Populair in dit genre zijn cultuur, recreatie, sociale en fysieke domein. En natuurlijk de subsidies aan bijvoorbeeld de locale muziekvereniging en de sportvereniging. Het kleine bier. Die moeten dan bloeden terwijl ondertussen de megalomane projecten doorgang vinden. Bijvoorbeeld in Leeuwarden waar discussie is over de tarieven die sportverenigingen moeten gaan betalen terwijl de gemeente alleen zelf al meer dan EUR 10 miljoen steekt in de nieuwe 11stedenhal. De provincie deed ook nog duit in het zakje: totale kosten circa EUR 25 miljoen.

Lastenverzwaring is niet populair bij de locale bestuurders en ambtenaren, zeggen ze. Het zou een ‘druppel op een gloeiende plaat zijn’. Circa 10% van de begroting haalt een gemiddelde gemeente met eigen belastingen op, met name OZB. Men heeft er een hekel aan als dure gemeente te boek te staan in Nederland. Maar in de praktijk verhogen ze de lasten lekker wel, blijkt uit de interviews. Natuurlijk wordt dat zo goed mogelijk gecamoufleerd, voegen wij er aan toe.

Recent pleitte de VVD burgemeester van Den Haag, Jozias van Aartsen, voor meer locale heffingen met gelijke verlaging van de landelijke belastingen. Laat hij zich alstublieft bezighouden met zijn stad, bijvoorbeeld de Schilderswijk. Annemarie Jorritsma (VVD), scheidend burgemeester van Almere en voorzitter van de Vereniging Nederlandse Gemeenten, had ook al van dergelijke oprispingen. Waarschuwing: denk om uw portemonnee als een VVD’er ideeën heeft over belastingen.

De gemeenten krijgen het meeste geld rechtstreeks uit Den Haag en heffen (in hun ogen) maar beperkt zelf belasting. Laten we dat in godsnaam ook zo houden: als locale en provinciale politici en straks ook nog Brussel, meer belastingen gaan heffen, dan is het hek van de dam. U allen zult hieronder bezwijken want Den Haag gaat ook gewoon door met heffen. Het wordt dan een niet te doorgronden brei en u betaalt per saldo gewoon extra belasting

3. Gemeenten zien niet veel mogelijkheden meer om nog doelmatiger te werken

Dat zeggen de geïnterviewde gemeenten zelf! Dit voorbehoud wordt nadrukkelijk vermeld in het onderzoek. Zegt u zelf, er is toch van alles mogelijk om doelmatiger te werken? Wij hebben ook zo onze contacten in gemeenteland. Van gemeenteambtenaren zelf vernemen wij heel andere geluiden, zoals: een kwart van de ambtenaren kan afvloeien zonder de dienstverlening essentieel aan te tasten, ICT is nodeloos ingewikkeld en duur, externe adviseurs draaien bij elke gemeente hetzelfde verhaal af, managers en politici verdrukken de ambtenaren met inhoudelijke kennis, er kan veel bedrijfsmatiger gewerkt worden, wees nou eens koopman, bepaalde budgetten zijn nog steeds ruim, uit het Gemeentefonds komt nog steeds meer dan genoeg geld en ga zo maar door. Waarom wordt niet aan de bel getrokken? Ambtenaren proberen het wel maar na jaren ageren gooit men de handdoek in de ring: het helpt toch niet. Daar komt bij dat ‘lastpakken’ vrezen voor hun baan. Een trieste balans.

4. De dreiging van een artikel 12-status prikkelt gemeenten om de begroting op orde te brengen

In tegenstelling tot bijvoorbeeld de Verenigde Staten kunnen in Nederland gemeenten niet failliet gaan. Hier valt veel voor te zeggen: je kunt het burgers, boeren en bedrijven niet aandoen dat de nuttige en noodzakelijke dienstverlening door gemeenten wegvalt. Nadeel is dat gemeentelijke bestuurders altijd gered worden als ze er een financiële puinhoop van maken. Het lijken net banken. To big to fail. Valt het nog te overzien, dan volgt intensief toezicht door de provincie. Is het echt een puinbak, dan komen ze onder curatele van het Rijk en krijgen de gemeenten de artikel 12 status. Aan dat laatste hebben de locale bestuurders echt een bloedhekel want dan moeten ze autonomie afstaan. Dit is dus een politieke reden maar, om de artikel 12 status te voorkomen, gaan de gemeenten toch hun best doen om de financiën op orde te brengen. Dat is dan winst, weliswaar laat, maar toch.

We zijn benieuwd of de gemeente Amsterdam ook de artikel 12 status weet te pareren. Anders komen ze in het illustere rijtje met de voormalige gemeente Boarnsterhim. We weten hoe het is afgelopen met ‘us Boarnsterhim’. De gemeente Amsterdam zit in zwaar weer als gevolg van financieel wanbeheer. Overigens aan geld geen gebrek in Amsterdam. Een begroting van EUR 6 à 7 miljard per jaar, zegt u het maar. Amsterdam krijgt ook relatief veel meer geld van het Rijk dan plattelandsgemeenten. Wat jaren terug, we hadden al lang de euro, rolden in Amsterdam letterlijk meer dan 40.000 guldens uit een vergeten archiefkast. Niemand wist waar dit potje voor was en wie het had aangelegd. De locale Sociale Dienst maakt zo af en toe (veel) te veel geld over wat dan weer met wisselend succes moet worden teruggevorderd. Vorige week dook weer een miljoenenfraude op bij de gemeente Amsterdam.

Het gaat fantastisch met de grote stad: vrijheid blijheid, tolerant, duurzaam, kosmopolitisch, mooie start-ups met subsidies, heel veel subsidies, etc. Vreemd genoeg is er kennelijk dan wel weer veel stadstoezicht nodig, zoals iedereen waarneemt in de grote stad. De almacht van de PvdA is ook in Amsterdam gebroken zodat er nu wel werk lijkt te worden gemaakt met het op orde brengen van de financiën. Spannend wat de enquête door de Amsterdamse gemeenteraad naar het financiële wanbeleid zal opleveren. Onze huidige vice-premier Lodewijk Asscher heeft destijds als wethouder een belangrijke rol gespeeld in het financiële beheer van Amsterdam, of wat daar voor doorging. Zou Geert Dales ook weer moeten opdraven? Net als bij de enquête rondom het debacle met de Noord-Zuid lijn. Dales had toen stapels papier bij zich om zijn onschuld te bewijzen. We zullen zien of Asscher gespaard wordt.

5. Ideeën om de begroting sluitend te maken, komen vooral uit de ambtenarij

Ambtenaren zijn de belangrijkste bron van informatie bij ombuigingen, zij leveren ‘lijstjes’ aan. Dat is goed nieuws. Wij houden van meedenkende en meewerkende ambtenaren. Bescheiden als wij zijn, zouden locale ambtenaren en politici ook regelmatig liwwadders.nl kunnen raadplegen om goede ideeën op te doen. Liwwadders.nl biedt: echte besparingen door minder geld uit te geven zonder onredelijke aantasting van de dienstverlening zodat we toe kunnen groeien naar een gemeente zonder OZB belasting. Positieve uitkomst: een enorme locale koopkrachtimpuls en veel blije gezichten.

6. Ambtenaren lijken bereid om in het eigen vlees te snijden

Een potentieel probleem kan zijn dat ambtenaren niet alle doelmatigheidsslagen opgeven omdat er dan minder personeel nodig is. Als zij het wel doen, kunnen zij of hun collega’s hun baan kwijtraken. In de praktijk blijken ambtenaren hun eigen beroepsgroep niet te ontzien: het ambtenarenapparaat is soms met 10-15% gekrompen de afgelopen jaren. Het lijkt er nu sterk op dat de gemeente Leeuwarden niet is meegenomen in het onderzoek. In Leeuwarden steeg de personele sterkte in 2014 licht ten opzichte van 2013. Eind 2014 bedraagt de formatie in Leeuwarden bijna 1.100 FTE, aldus de jaarrekening 2014. Bij de personeelsreductie geldt wel de kanttekening dat er ook sprake is van personele uitstroom naar de populaire samenwerkingsverbanden tussen gemeenten. Ook voegen de onderzoekers toe dat het niet te toetsen is of ambtenaren alle doelmatigheidsslagen die zij zien, ook daadwerkelijk rapporteren.

7. Burgerparticipatie beïnvloedt vooral beleidsdetails

Om in de behoeften van de burger te kunnen voorzien, is het noodzakelijk dat de gemeente weet wat die behoeften zijn. Burgerparticipatie, waar veel gemeenten de mond vol van hebben en op papier aan meedoen, is een manier om dit te bereiken. De praktijk leert dat met de uitkomsten van burgerparticipatie weinig tot niets wordt gedaan. Te weinig respons, te abstract, weinig nieuwe ideeën naast wat de gemeente zelf al had bedacht, etc. aldus de financiële mensen van de gemeenten. Wel worden soms bij concrete gemeentelijke plannen de accenten aangepast en scherpste kantjes van bezuinigingen eraf geschaafd, als gevolg van burgerparticipatie.

U zult zeggen: de gemeenten, de overheid in het algemeen, gaan toch hun eigen gang en trekken zich niets aan van wat de burgers willen. Maar burgers en bedrijven moeten ook meer hun stem laten horen. Dat kan gelukkig nog in Nederland. Het onderzoek stelt ook: weinig invloed door middel van burgerparticipatie kan ook betekenen dat gemeenten goed in beeld hebben wat de burgers willen. Dan hoeven burgers niet nogmaals duidelijk te maken wat ze willen van hun gemeente.

8. Gemeenten keren meevallers niet uit aan de burger

Ja, ja dit wist u natuurlijk wel. Hierop is geen verdere toelichting nodig. Het onderzoek heeft niet betrekking op provincies maar, net als politici, denk nu eens out of the box. Je zou deze conclusie uit de CPB notitie zo kunnen betrekken op het provinciebestuur in Friesland. Liwwadders.nl rapporteerde eerder dat de provincie ultimo 2014 over een ‘goudpot’ beschikt van circa EUR 2 miljard, indien alle beleggingen op marktwaarde worden gewaardeerd. Daarenboven heeft de provincie geen rentedragende schulden. Daar moet en kan toch wat van terug naar de burgers, boeren en bedrijven? Staand provinciaal beleid was dat de provincie het geld lekker voor zichzelf hield. In het licht van de economische crisis en de begerige ogen van Den Haag (met onder ander schatkistbankieren) werd een stevig ‘investeringsprogramma’ opgetuigd. Ongetwijfeld met een aantal zinnige investeringen maar ‘verjubelen’ komt dan ook om de hoek kijken. Net als bij de gasbaten.

Het goede nieuws is dat het nieuwe coalitie van CDA, VVD, FNP en SP de provinciale opcenten op de wegenbelasting met circa EUR 20 miljoen per jaar wil verlagen. Er lijkt nu echt een andere wind waaien in het majestueuze provinciehuis aan de Tweebaksmarkt. De laatste tijd lezen we bemoedigende zaken: schrappen van ‘investeringen’ in het programma ‘Wurkje foar Fryslan’ en organisaties die treuren dat ze minder of geen subsidie meer krijgen, waarvan je afvraagt waarom ze überhaupt ooit subsidie hebben gekregen. Het is nu een kwestie van echt doorpakken. De tijd zal het leren.

Die EUR 2 miljard is van ons allemaal en ook opgebracht door ons allemaal: door belasting te betalen en door middel van de energierekening van het voormalige PEB, later NUON. Daarenboven hebben bepaalde provinciale politici bewezen niet om te kunnen gaan met zo veel weelde. Het getuigt van gezond verstand, redelijkheid en solidariteit om geld terug te geven aan alle burgers, boeren en bedrijven in Friesland. Bijvoorbeeld EUR 1.000 per Fries – het ‘mienskip-dividend’ – en ook zo iets voor elk Fries bedrijf. Dat is nu echte mienskip (niet alleen de happy few profiteert), een enorme stimulans voor de locale koopkracht en alle Friezen blij en tevreden.

Deze sympathieke actie kost, volgens een ruwe schatting EUR 0,75 miljard (of EUR 750 miljoen of EUR 750.000.000). Zo blijft er geld over om aan de aangegane verplichtingen (met name fysieke infrastructuur) te voldoen terwijl allerlei flankerend beleid nog steeds mogelijk is, zonder de provincie in de schulden te steken. Over de hoogte van de ‘mienskip-dividend’ zouden de provinciale staten een mooi debat kunnen houden, waarbij ook de politici die dol zijn op ‘herverdeling van taart’ een duit in het zakje mogen doen. Daarna is een provinciaal referendum hierover is op zijn plaats. Benieuwd hoe onze nieuw gekozen politici zullen reageren?

Onze kakelverse gedeputeerde Sander de Rouwe (CDA) was er onlangs als de kippen bij: over een aantal jaren is de provincie niet meer zo rijk. De vergelijking met de mooie provincie Drenthe werd zelfs gemaakt, wat dat ook mag betekenen. Alsof de Fries tevredener is dan de Drent over zijn/haar provinciebestuur omdat het Friese bestuur een lekkere goudpot heeft. Sander de Rouwe moet eerst maar even aantonen waar hij het provinciale overschot echt aan gaat uitgeven. Dus een cash-flow prognose opstellen zonder boekhoudkundige grollen.

Overigens kan er ook nog stevig bespaard worden op de provinciale uitgaven. Hoewel het nieuwe college zich kritischer presenteert is dit toch een veeg teken: in de traditie van zijn voorgangers wil Sander de Rouwe ons geld onder zich houden en dan ligt verspilling op de loer. Van een CDA-er mag je toch verwachten dat hij weet dat een particuliere euro beter is besteed dan een publieke euro.

Dan zou het moeten komen van de VVD, met Klaas Kielstra als gedeputeerde. Als hij de lijn van onze premier Mark Rutte maar niet volgt. Die hekelt ‘de dikke ik mentaliteit’ maar opereert zelf als ‘de grootste dikke ik van Nederland’. Sinds zijn aantreden in 2010 zijn de lasten met circa EUR 20 miljard extra verhoogd en zo harkt hij mooi de schatkist vol over uw rug. Er zijn zat andere alternatieven om de schatkist op orde te brengen. Nu wil Rutte EUR 5 miljard belastingverlaging doorvoeren. Zo kan iedereen het: je laat een ander 4 bier halen en betalen, je drinkt er zelf 3 op en je geeft dan eentje weg. Voor Rutte geen rondje meer in het café.

Nee, wij zetten in op de SP in het college. Die moeten hier toch wel voor te porren zijn: extra koopkracht voor iedereen. De SP heeft ook een hekel aan verspilling getuige ook het etentje van het nieuwe college van gedeputeerde staten bij Van der Valk in plaats bij Post Plaza. Hulde hiervoor.

9. Meevallers worden vooral geïnvesteerd in huisvesting van voorzieningen

Uit het onderzoek blijkt dat de meeste gemeenten hun meevallers omzetten in uitgaven. Dat gebeurt niet onmiddellijk de middelen komen doorgaans eerst in een fonds of reserve terecht. Met name wordt het geld in nieuwe gebouwen en complexen ter huisvesting van diensten gestoken. Dus weer in stenen. Wat zegt het rapport? Een deel van de projecten stond volgens de gesprekspartners nog niet op de agenda voordat het geld binnenkwam. Je ziet de bestuurders al zitten: waar gaan we het nu aan verjubelen?
De stenen worden gebouwd voor vooral de sector cultuur en recreatie en in mindere mate transport, ruimte en onderwijs. In Friesland is dit duidelijk zichtbaar. De gemeente Súdwest-Fryslân en de gemeente Leeuwarden investeren weer volop in een nieuw of uitbreiding van hun stadhuizen. Waarom niet krachtig investeren in onderwijspersoneel om van de laatste plaats van die vreselijke boordelingslijstjes te komen?

10. Meevallers leiden in de toekomst mogelijk tot een extra bezuinigingsopgave

Gemeenten zien terecht twee problemen bij de besteding van meevallers. Zo brengen de investeringen in stenen extra structurele lasten met zich mee, zoals onderhoud en exploitatiekosten. Ten tweede vallen de dividenden weg die ze bijvoorbeeld kregen op hun aandelenpakket in de energiebedrijven. Dit kan op termijn leiden tot structurele tekorten op hun reguliere begroting. Dit pleit er dus voor om meevallers direct uit te keren aan de burgers.

Conclusie

De les van dit alles is: hou lokale bestuurders financieel kort, laat ze zelf geen belasting heffen en laat ze niet beschikken over potten met geld. Verkwisting ligt dan op de loer en u betaalt de belastingrekening door ten koste van uw eigen koopkracht en vermogen.

redactie Liwwadders.nl