Hoe betrokken burgers werden gemanipuleerd, geïntimideerd en gemangeld

‘We zullen er iets moois van maken’

Noem in Leeuwarden het woord Europaplein en de feiten, meningen en emoties vliegen over tafel. Het verkeersplein in het westen van Leeuwarden is al vijf jaar een hot topic. Deze week ontmoette ik een van de hoofdrolspelers van wat een heus dossier is geworden voor het eerst: Jan de Jong is zijn naam.

De rijzige De Jong, gekleed in net pak met geblokt, bijpassend shirt waarvan het bovenste knoopje dicht is, geen stropdas, blijkt een man van orde en netheid te zijn. Als voormalig verificatiehouder – een soort opper-accountant – is hij dat aan zijn stand verplicht.

In een zaal van het Eurohotel, met uitzicht over het inmiddels roemruchte verkeersplein, heeft hij maar liefst twaalf kleurige mappen en enkele historische naslagwerken over Leeuwarden over de tafels verspreid. In die mappen zit het verhaal van de strijd die hij voert tegen (vooral) de gemeente Leeuwarden om de veranderingen die rond het plein op stapel staan te keren. ‘Red het Europaplein’, luidt zijn missie. Het is een strijd tegen asfalt en beton.

Titanenstrijd

Zijn missie is uitgemond in een titanenstrijd met instanties die de burgers knollen voor citroenen proberen te verkopen. Een hoofdrol is weggelegd voor de gemeente Leeuwarden. Zoveel werd wel duidelijk uit zijn betoog, dat met diverse documenten werd ondersteund. Volgens Jan de Jong is de strijd in velerlei opzichten gerechtvaardigd. Hoewel het besluit tot omvorming van het plein inmiddels is genomen lijkt het conflict, dat au fond het failliet van de democratie aantoont, allerminst bedaard. U zegt: grote woorden? Jan de Jong en zijn metgezellen durven zo stellig te zijn omdat zij met kracht van argumenten hun stellingen betrekken.

Zeventig centimeter

Wat begon als een actie van particuliere burgers om veranderingen op en aan een historisch plein te keren, mondde uiteindelijk uit in treurig makende observaties van de werking van inspraak, onderzoek, lobby’s, de bestelling van gewenste rapportages, verdachtmakingen, manipulaties en dubieuze besluitvorming. Jan de Jong registreerde, documenteerde, verzamelde, motiveerde en inspireerde. Het resultaat van deze inspanning en is een pakket van zeventig centimeter dik.

Winnen

Hoe hangt de vlag erbij? Is de strijd gestreden? Valt er nog wat te winnen? Dat wilde ik weten van de tachtigjarige Leeuwarder die geboren werd in de Beethovenstraat 59, op een steenworp afstand van het Europaplein. De Jong zuchtte. Nee, de strijd is nog niet gestreden. Hij gaat door, terwijl hij ervan overtuigd is geraakt dat die strijd niet te winnen valt. De strijd wordt namelijk op een ongelijk speelveld gestreden tegen een tegenstander die oppermachtig is in Leeuwarden.

De laatste actie behelst het keren van de kap van bomen. Jurist Franke Doting (oud-wethouder van de gemeenten Boarnsterhim en Littenseradiel) is hiervoor in de arm genomen. Doting wist de kap van de majestueuze kastanjes te keren. Het was een klein succesje in een groot geheel. De ambtenaren wilden graag beginnen te kappen om alvast de kabels op het plein te verleggen. Het zou de eerste zichtbare ingreep zijn in het ovale verkeersplein, waarop de fontein met het fiere beeld van Chris Fokma te pronk staat. ‘We hebben de gemeente gedaagd. De gemeente heeft uitstel gevraagd omdat ze hun spullen niet op orde hadden.’ Voorlopig staan de kastanjes nog overeind, ze zullen dit jaar waarschijnlijk hun laatste bloei beleven. ‘De bomen in de Valeriusstraat zijn al gekapt.’ Over een compensatie voor deze kap, zoals volgens gemeentelijk beleid is vastgesteld, heeft De Jong nog niets vernomen.

‘Als ik ‘ik’ zeg, dan bedoel ik ‘wij.’ ‘

‘Als ik ‘ik’ zeg, dan bedoel ik ‘wij.’ ‘ De Jong had bij kennismaking al aangegeven dat hij in zijn enthousiasme vaak de neiging heeft de zaak naar zich toe te trekken. Er zijn drie comités van vrijwilligers die de waarde van het Europaplein in de huidige vorm willen behouden en bevechten. Er is een verkeersgroep, een monumentengroep en een groep die zich bezighoudt met beide onderwerpen. De Jong lacht als hij de namen van de leden van de groepen opsomt. Hij kent van het grote dossier de data, het verloop van het proces (hiërargisch geduid met kleurige stickers), de verschillende cijfers, de namen van de onderzoeksbureaus en hun vermeende manipulaties – waarover later meer – maar bij een voor- of achternaam van zijn eigen mensen heeft hij hulp nodig. Jan Runia, die ook is aangeschoven en de koppen koffie aansleept, helpt met de ontbrekende namen. Beiden wonen ze in het appartementengebouw boven het Eurohotel aan het Europaplein. Ik moet eigenlijk mee naar boven, naar het appartement van De Jong, gewoon om te kijken hoe het plein er bij ligt. Nee, een ambtenaar is nooit boven geweest. Die vonden dat niet nodig.

Monoloog

Of voormalig huisarts Van der Hem nog in beeld is, vraag ik De Jong. Van der Hem sprak ik ruim twee jaar geleden aan de ronde eettafel in zijn woonkamer. Hij stond op het punt een reis naar Griekenland te maken, maar ruimde graag een uur in voor het ongenode bezoek dat hij trakteerde op een boeiende monoloog. Van der Hem spuide in niet mis te verstane woorden zijn gal over de politieke en bestuurlijke gang van zaken rond het plein. Zelfs de burgemeester van Leeuwarden die bij hem op de slaapkamer het plein kwam aanschouwen werd niet gespaard. Leestip op de website www.liwwadders.nl : ‘Als er geen politieke spelletjes worden gespeeld gaan wij winnen.’

Burgemeester

Van der Hem is nog betrokken, staat achter de acties, maar is in de woorden van De Jong ‘spuugzat’ van alle gemenigheid die zich rond de besluitvorming van het verkeersplan over het plein heeft voltrokken. We kunnen gerust aannemen dat het kiezerselectoraat weer enigszins is uitgedund. De Jong kan zich het bezoek van de burgemeester op de slaapkamer nog levendig voor de geest halen. ‘Wat is er nou zo bijzonder aan dit plein’, moet burgemeester Crone hebben gezegd. ‘Waar maakt u zich nu druk om’, zo liet de eerste burger weten. Geen bestuurder die boven partijen stond, zoals Van der Hem en De Jong hadden verwacht. De burgemeester bleek een verlengstuk te zijn van wethouder Thea Koster die met haar plan in de knoop zat, zoals de drie comités van vrijwilligers hadden verwacht. Het is inmiddels een beproefde tactiek in deze gemeente. Stuur eerst de ambtenaar, dan de wethouder en als klap op de vuurpijl de burgemeester. Ook de eigenaar van verffabriek Zandleven aan de Snekertrekweg heeft hiermee inmiddels kennisgemaakt. Ook hier dient historie te wijken voor asfalt en beton.

Geldboom

Het Europaplein gaat op de schop, zo heeft de Leeuwarder raad in juli 2014 besloten. ‘Je kunt praten als Brugman, maar deze uitkomst stond van tevoren al vast.’ Door de provinciale overheid was 6,4 miljoen euro ter beschikking gesteld en dat geld moet worden besteed, zo vindt men. Met de miljoenen van de gemeente Leeuwarden kwam het totaalbedrag op ruim 15 miljoen euro. Waarschijnlijk is het bedrag inmiddels verder opgelopen. Of het achterliggende verhaal voor de besteding van dat geld, de noodzaak tot handelen, zich in de loop der tijd wijzigt, doet niet meer ter zake. Effecten zoals de aanleg van de Haak om Leeuwarden en de noordelijk verbinding vormden in dit geval geen beletsel om investeringen te plegen voor projecten die mogelijk achterhaald waren. Bovendien, zo werd er geredeneerd, een belangrijk deel van het geld komt toch van de geldboom van de provincie? Het leek wel gratis. Meer geld? Gewoon harder schudden aan de boom.

Karakter

De gemeente stelde zich op het standpunt dat het plein niet meer voldeed aan de veiligheidseisen en een obstakel vormde voor een vlotte doorstroming van langzaam- en snelverkeer. Sinds de bouw in 1953, toentertijd Harlingerplein genaamd (de naan Europaplein dateert van 1958), was er herhaaldelijk aan gesleuteld. Rijbanen kwamen en rijbanen verdwenen. Voorrang werd gewijzigd en aangepast. Het bleven marginale wijzigingen die het karakter van het plein nauwelijks aantastten. De hoofdstructuur van het plein, dat volgens een gemeentelijke monumentennotitie in de hoofden van stadsplanners in z’n meest elementaire vorm reeds rond 1920 ontstond, bleef ongewijzigd. Het grootstedelijke karakter werd gevormd door een grote ovaal met in het midden een grasveld. Om het groene veld vormde een brede hoofdweg en een ventweg tegen de buitenkant werd het sluitstuk van het grootsteedse geheel. In 1964 werd er een permanente fontein op het plein geplaatst ter vervanging van een tijdelijk exemplaar. Huisarchitect Wiersma, van de schenker, de 50-jarige Coöperatieve Zuivelbank, de latere Friesland Bank, voorzag het perk ‘van een groot bassin met een piëdestal in het midden, voorzien van bronzen ‘waterspuwers’, vervaardigd door een firma uit Hoogkerk.’ Op de betonnen piëdestal werd een sculptuur geplaatst, een geabstraheerde vogel, van beeldend kunstenaar Chris Fokma. Fokma trok in september 2012 aan de bel toen hij hoorde over de op handen zijnde veranderingen. ‘Ik was verbaasd’, aldus de inmiddels overleden kunstenaar in een email. ‘Normaliter neemt de gemeente contact op met de kunstenaar. Dat is niet gebeurd. Destijds zijn vogel en fontein ontworpen om één geheel te vormen met plein en bijbehorende bebouwing te vormen. De voorgestelde plannen zullen dit mijns inziens verstoren.’

Kok

Het was ook niet zomaar een plein. Rond het plein werden zeven flats gebouwd: de Baenseinflat, Westeindeflat, Katsflat, Valeriusflat, Euroflat, Phoenixflat (gemeentelijk monument) en de Fonteinflat. Het zijn flats opgebouwd in de stijl van het Nieuwe Bouwen (Nieuwe Zakelijkheid). Strakke, modulaire bouw met gebruikmaking van nieuwe bouwtechnieken gaf de architectuur allure. Iedere flat is verschillend in detaillering en afwerking, alles in een voor die tijd sobere en strakke uitvoering. In twee appartementencomplexen waren zelfs verpleegkundigen aanwezig en ook hadden de bewoners de beschikking over een eigen kok. Die voorzieningen verdwenen na de vondst van het Groninger aardgas, waarna het ene zorgtehuis na het andere bejaardentehuis uit de grond werd gestampt. Als je vijftig jaar oud werd, kon je je al laten inschrijven, al moest je wel geduld hebben tot je 65e. Nu is men weer op de weg terug en ontstaan er weer woonzorgcomplexen met, jawel, verpleegkundigen en misschien ook wel weer een eigen kok. Het Europaplein was haar tijd eigenlijk ver vooruit.

Tellingen

Hoe de groepen die zich over het Europaplein ontfermden zich ook te weer stelden, keer op keer kregen ze klop. De Jong kan zich nog opwinden over de verkeerstellingen waarmee de plannen werden onderbouwd. Het bureau Bos en Witteveen kreeg het voorbereidende werk in handen en schoof een deel door naar Dufec. Dit bureau mocht de tellingen verrichten. Zorg voor de juiste cijfers, luidde de opdracht. Daar heeft De Jong en zijn groep drie keer om moeten vragen. Nadat de verkeerde cijfers waren aangeleverd bleek ook nog dat er onvoldoende cijfers ter beschikking waren gesteld. 5500 fietsers telde Dufec, maar De Jong kwam er al snel achter dat het hier niet ging om fietsers maar om passanten, want zo luidt de company slogan: ‘Bij Dufec onderzoeken we wat mensen beweegt’. Dufec zag van alles bewegen en telde en vermenigvuldigde dat het een lieve lust was. Een rolstoel met vier wielen die twee zijtakken van het plein overstak leverde in één rit dubbele getallen op. ‘We waren verbaasd over de cijfers, vooral omdat we iedere dag zicht op het plein hebben. Kijk eens naar buiten, waar zie je die duizenden fietsers?’ De ingehuurde tellers kwamen tot het aantal van 33.000 auto’s per etmaal, gemakshalve afgerond naar 36.000. De bewoners waren verbaasd over de aantallen. Alras bleek dat het Tilburgse Dufec er een aparte manier van tellen op na hield. ‘Het was een steekproef, waarvan de uitkomt werd vermenigvuldigd. Bij een grotere telling kwamen de echte cijfers boven tafel: 25.500 auto’s per etmaal. Een verschil van 30 procent!’

Telefoontje

Al vrij snel werd aan de bel getrokken bij de verantwoordelijke wethouder Thea Koster (CDA). ‘Contact met de wethouder is een groot woord’, zegt De Jong. ‘Ze zit tijdens een gesprek de hele tijd op haar telefoontje te koekeloeren.’ Ook bij programmadirecteur infrastructurele werken Durk Bergsma was weinig begrip te ontdekken voor andere zienswijzen. ‘Hij zei: we zullen er iets moois van maken.’

Muren

Het bleken ondoordringbare muren te zijn waar De Jong en de zijnen tegenaan liep. Of het nou ging om de provinciale welstandscommissie Hûs en Hiem – de Leeuwarder PvdA-fractie verbond haar beoordeling aan een kwaliteitstoets die negatief uitpakte maar toch terzijde werd gelegd –, de cijferbrij van Dufec of om de weerlegging van het burgerinitiatief waarmee De Jong c.s. met behulp van 50.000 euro in staat werden gesteld om alternatieven te zoeken: keer op keer werd er een massieve dam opgeworpen met als doel het oorspronkelijke plan te laten slagen.

• Het is een strijd tegen asfalt en beton
• Contact met de wethouder is een groot woord
• Keer op keer werd er een massieve dam opgeworpen
• Een verschil van 30 procent!
• Waar zie je die duizenden fietsers?
• Een gegeven paard gaan wij niet in de bek kijken
• Koster vond een Tupperware Party interessanter
• 750 miljoen geeft macht

Harrie Oppewal

Op 15 april 2014 schrijft Harrie Oppewal, ambtenaar bij de gemeentelijke dienst Stadsontwikkeling en -beheer aan de gemeenteraad: ‘Hoewel uw raad opdracht aan de Vereniging Monument Europaplein VME gaf om een gelijkvloerse oplossing te onderzoeken en zich te conformeren aan de gemeentelijke uitgangspunten, heeft Bonotraffics (in de arm genomen door de VME, red.) in haar rapport uitgebreid aandacht besteed aan die uitgangspunten en tevens aan ons (gemeentelijke) plan met de turborotonde met drie fietstunnels. Bonotraffics heeft stevige kritiek op de uitgangspunten die aan het project ten grondslag liggen. Ook wordt ons plan bekritiseerd en getypeerd als niet functionerend, met grote nadelen en tekortkomingen. Naar aanleiding van de inhoud en de toon van het rapport van Bonotraffics ten opzichte van onze uitgangspunten en ons plan, hebben wij hier nogmaals zelf kritisch onderzoek naar gedaan. We hebben de dienst gevraagd om met behulp van extern en eigen onderzoek te toetsen of onze uitgangspunten en het daarop gebaseerde ontwerp juist zijn. Wij hebben onderzoek laten verrichten door een aantal externe deskundigen, te weten Goudappel Coffeng (verkeersafwikkeling) en Bureau voor Beleidsonderzoek (prognoses bevolking en arbeid).’

Het raadsbesluit nadert en Harrie Oppewal voelt nattigheid. Hij zet met een vlucht naar voren de aanval in op het alternatieve, miljoenen besparende plan van Bonotraffics. De vraag rijst waarom Oppewal niet eerder gebruik heeft gemaakt van de kennis van de beide instellingen die hij nu nodig denkt te hebben om zijn turborotonde met drie tunnels te kunnen realiseren. En, nu dit dossier zo verschrikkelijk uit de hand is gelopen, is het dan wel zo kies om opdrachten te verstrekken die een bepaalde uitkomst moeten opleveren?

Het doet ons denken aan de Leeuwarder PAL/GroenLinks-wethouder Yvonne Bleize. Kennen we haar nog? Bleize gaf een opmerkelijk inkijkje in het gemeentelijk bestuur nadat zij onverwacht de pijp aan maarten had gegeven. Op de website www.liwwadders.nl onder de kop ‘Ik hou van hard werken, maar dan moet ik wel wat kunnen bereiken’ geeft ze verslag van haar periode als bestuurder van de gemeente Leeuwarden. Nooit eerder deed een wethouder dit op deze wijze. Het zat Bleize erg hoog hoe er wordt gewheeld en gedeald aan de collegetafel op het stadhuis.

De veel gebezigde geuzenterm Van Onderop is zonder voorbehoud op Yvonne Bleize van toepassing. Wat wil het geval? Bleize, toentertijd nog getooid met de achternaam Gruis, keerde zich als activist tegen de plannen om van de Julianalaan een vierbaansweg te maken. Als bewoonster van de laan zag zij hierin alleen maar nadelen. Ze was mede-oprichter van de actiegroep ‘Wij zijn het zat’, dat zich keerde tegen een deel van het infrastructurele plan Vrij Baan. Binnen het plan Vrij Baan, dat zich uitstrekt van Drachtsterweg in het zuidoosten van de stad tot het Europaplein in het westen, zijn grosso modo vijfendertig wegenprojecten op een hoop geveegd die met behulp van een vorstelijke subsidie konden worden uitgevoerd. Al met al wordt hier in een reeks van jaren tot 2020 zo’n 750 miljoen euro, afkomstig van het gesneefde project Zuiderzeelijn, geïnvesteerd. Ook hier gold: een gegeven paard gaan wij niet in de bek kijken. Met andere woorden: naar nader nut en noodzaak, ook wanneer de parameters veranderen, wordt geen onderzoek meer ingesteld. Alle tegenwind van de kant van de burgers moest terstond worden gepareerd. Het riante budget voorzag in de mogelijkheid om stevige juridische acties te ontwikkelen bij naderend onheil. Enige zorg was er nog wel over de controleurs van de bestuurders, maar met een beetje strategie en vooral veel inspraak zou dat goed moeten komen. Yvonne Gruis-Bleize ziet nu haar Julianalaan, net als de Heliconweg (na reconstructie al weer enkele malen onder handen genomen) onderdelen van Vrij Baan, veranderen. ‘Ze heeft me wel verteld over de macht van de ambtenaren van verkeer. Daar is niet doorheen te komen.’ Bleize had voor en achter de schermen gekeken en De Jong toevertrouwd: ‘Je maakt geen schijn van kans.’

Tupperware Party

Toen wethouder Bleize allang van het bestuurlijke toneel was verdwenen stond Matthijs Numan als vertegenwoordiger van het gemeentelijk managementteam ineens voor een laaiende zaal in een wijkcentrum in de Valeriusbuurt, om de hoek van het Europaplein. Numan verving wethouder Thea Koster die een Tupperware Party, zo twitterde ze enthousiast, interessanter vond. Numan werd geconfronteerd met een paar stevige opposanten. Daar zat maar liefst mevrouw Els Veder-Smid in de zaal. De oud VVD-staatssecretaris is bewoonster van een pand aan de Harlingerstraatweg. Kijk, daar voerde oud-huisarts Van der Hem het woord. Julius van de Haring van de muziekbuurt sprak in. Allen hadden grote bedenkingen tegen de forse ingreep en vroegen zich af of er niet beter kon worden gewacht op de voltooiing van de aanleg van de twee grote omleidingswegen ‘De Haak’ en de ‘Noordwesttangent’ in de buitenring om de stad. Beide nieuwe wegen zouden de druk op het Europaplein in de binnenring – hoewel die in vele ogen nog altijd gering was – zeker omlaag brengen. Numan vond de zaal, die zich afvroeg waar de wethouder was, dusdanig rumoerig dat hij dreigde die te verlaten. Het had weinig gescheeld of de mondige burgers waren verweesd in het zaaltje achtergebleven. Wie achterbleef was Numan die even later van het project werd gehaald.

750 miljoen geeft macht, zoveel is wel duidelijk. ‘Verkeersambtenaar André Busse, met wie ik in een bridgeclubje zit, zei: “waar maak je je nou zo druk om”. Alle verkeerstechnische en monumentale argumenten die wij hebben aangedragen werden ter zijde geschoven. Ook de gemeentelijke monumentenafdeling kan als het er om gaat geen deuk in een pakje boter slaan. Ze lopen aan de leiband van de oppermachtige afdeling verkeer. Er was maar één ding dat bovenaan stond: dat plein moet vol asfalt en beton.’

Andries Veldman